Movses Khorenatsi. History of Armenia/Մովսես Խորենացի: Հայոց Պատմություն #421663

The History of Armenia is an early account of Armenia and the Armenians by Movses Khorenatsi (Moses of Khorene) – a 5th century Armenian historian. The book is divided into three parts. The first part embraces the genealogy of the Armenian people with a detailed examination of patriarch Hayk and his descendants (Aram, Aramanyak, Ara and the others). The second part is devoted to the history of Arsacid dynasty and ends with the description of the events of the proclamation of Armenia as a Christian state. The third part goes on with the history of Tiridates III's successors, the first division of Armenia between Persia and Rome and brings the history down to the overthrow of the Arsacid Dynasty (428).
Khorenatsi used both foreign and Armenian primary sources (bibliographical, documentary, oral, material and other). The Bible, chronicles of Homer, Herodotus, Manetho, Josephus, Eusebius of Caesarea are mentioned among the foreign bibliographical sources. Among the pre-Mashtotsian sources are the works of Mar Abas Katina (II century B.C.), templar archives etc. The bibliographical sources in Mashtotsian script are those of Koryun, Agathangelos, Faustus of Byzantium, Gahnamak (the list of princes, nakharars (ministers) and honour degrees in the royal court), lithographs in foreign languages found in Armenia. The oral sources include epic songs recorded from folk singers, folk stories such as The Birth of Vahagn, Artashes and Satenik, Tigran and Azhdahak, historical-traditional compositions, stories on the origin of nakharar families.

«Պատմություն Հայոց» աշխատությունը բաղկացած է 3 գրքից: Առաջինում հեղինակն անդրադարձել է հայ ժողովրդի ծննդաբանությանը, մանրամասնորեն քննության առել հայոց անվանադիր նախնի Հայկ Նահապետի ու նրա սերունդների (Արամ, Արամանյակ, Արա և ուրիշներ) գործունեությունը: Երկրորդը նվիրված է Արշակունյաց արքայատոհմի պատմությանը և ավարտվում է Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու իրադարձությունների նկարագրությամբ: Երրորդում շարադրված է Տրդատ Գ Մեծի հաջորդների, Պարսկաստանի ու Հռոմի միջև Հայաստանի առաջին բաժանման (387թ.), Արշակունյաց թագավորության անկման (428թ.) պատմությունը:
Խորենացին օգտագործել է օտար ու հայկական (այդ թվում՝ նախամաշտոցյան) մատենագրական, վավերագրական, բանավոր, նյութական և այլ սկբնաղբյուրներ: Մատենագրական օտար սկզբնաղբյուրներից հիշատակվում են Աստվածաշունչը, Հոմերոսի, Հերոդոտոսի, Մանեթոնի, Հովսեպոս Փլավիոսի, Եվսեբիոս Կեսարացու և ուրիշների երկեր: Նախամաշտոցյան սկբնաղբյուներից են Մար Աբաս Կատինայի (մ. թ. ա. II դար) մատյանը, «Մեհենական պատմությունները», ինչպես նաև «Հյուսումն պիտոյից»: Մաշտոցատառ մատենագրական աղբյուրները Կորյունի, Ագաթանգեղոսի, Փավստոս Բուզանդի երկերն են, վավերագրականները՝ Գահնամակը (Հայոց արքունիքում իշխանների կամ նախարարների տեղերի, գահերի կամ պատվաստիճանների ցուցակը) և Հայաստանում հայտնաբերված այլալեզու վիմագրությունները: Բանավոր աղբյուրները ժողովրդական երգիչներից՝ գուսաններից գրառած հայ բանահյուսության նմուշներ են՝ վիպասանների ու թվելյաց երգեր, զրույցներ (օրինակ՝ «Վահագնի ծնունդը», «Արտաշես և Սաթենիկ», «Տիգրան և Աժդահակ»), պատմաավանդական ստեղծագործությունները, նախարարական տոհմերի ծագման շուրջ հյուսված ասքեր և այլն:
​«Պատմություն Հայոց»-ն իր կուռ կառուցվածքով, հստակ ու ճշգրիտ ժամանակագրությամբ և պատմության պարբերականացման սկզբունքով դարձել է անփոխարինելի ազգային արժեք, համաշխարհային պատմագիտական մտքի նշանավոր կոթողներից: «Պատմություն Հայոց»-ն օրինակ ու չափանիշ է եղել միջնադարյան հայ պատմագիրների համար, բազմիցս ընդօրինակվել է և մինչև XIX դարի կեսերը հայկական դպրոցներում եղել է հայ ժողովրդի պատմության անփոխարինելի դասագիրք: